۱۰ خطای ذهنی که باعث ضرر در بازارهای مالی میشوند (و چطور از آنها دوری کنیم)
نویسنده: تیم تحلیلی OFINANCE
چکیده
رفتار انسان در بازارهای مالی، اغلب کمتر از آنچه تصور میشود عقلانی است. مطالعات متعدد در حوزه «اقتصاد رفتاری» نشان میدهد که تصمیمهای سرمایهگذاران بهطور قابل توجهی تحتتأثیر سوگیریهای ذهنی، هیجانات و برداشتهای نادرست از ریسک قرار دارند. در این مقاله، ده خطای ذهنی رایج در تصمیمگیری مالی بررسی میشود؛ خطاهایی که نهتنها در بورس تهران، بلکه در بازارهای جهانی مانند فارکس و رمزارز نیز تکرار میشوند. در پایان، رویکردهایی برای کاهش این خطاها و افزایش کیفیت تصمیمگیری مالی ارائه خواهد شد.
مقدمه: روانشناسی پنهان در تصمیمهای اقتصادی
بازارهای مالی، بر خلاف تصور رایج، بیشتر از آنکه تابع معادلات ریاضی باشند، بازتاب رفتار جمعی انسانها هستند.
روانشناسی سرمایهگذاری، شاخهای میانرشتهای از اقتصاد و علوم شناختی است که به بررسی تأثیر احساسات، باورها و ادراکها بر رفتار سرمایهگذاران میپردازد. پژوهشهای مؤسسات بینالمللی مانند IMF و Behavioral Economics Unit نشان میدهد که بیش از ۷۵٪ تصمیمهای سرمایهگذاران خرد در بازارهای جهانی، نه بر پایه تحلیل بنیادی یا تکنیکال، بلکه بر اساس احساس امنیت، ترس از زیان یا طمع شکل میگیرد.
در بازار ایران نیز، بهویژه در دورههای پرنوسان بورس تهران (مانند سالهای ۱۳۹۹ و ۱۴۰۱)، اثر این خطاهای ذهنی در تصمیمگیری جمعی بهوضوح قابل مشاهده بوده است؛ تصمیمهایی که در نهایت منجر به رفتارهای تودهای، صفهای خرید و فروش و زیانهای سنگین شدند.
بخش اول: خطاهای شناختی و سازوکار ذهن در بازار
در ادامه، به ده خطای ذهنی رایج در میان سرمایهگذاران اشاره میشود که بر تصمیمگیری مالی اثر مستقیم دارند.
۱. اعتماد به نفس بیش از حد (Overconfidence Bias)
بسیاری از معاملهگران به توانایی تحلیل خود بیش از اندازه اعتماد دارند. دادههای منتشرشده در Investing.com نشان میدهد که ۶۰٪ از معاملهگران خرد در فارکس، عملکرد خود را بهتر از میانگین بازار ارزیابی میکنند؛ در حالی که واقعیت برعکس است. در بازار سرمایه ایران نیز نمونه مشابه آن را در میان معاملهگران کوتاهمدت میتوان دید که اغلب بدون بررسی عمیق، اقدام به نوسانگیری میکنند.
۲. ترس از زیان (Loss Aversion)
بر اساس نظریهی «پروسپکت» کاهنمن و تورسکی، درد زیان حدود دو برابر لذت سود احساس میشود. به همین دلیل، سرمایهگذاران معمولاً تمایل دارند سهم زیانده را نگه دارند تا زمانی که به نقطه سر به سر برسند، در حالیکه از فروش داراییهای سودده میترسند. این رفتار موجب قفل شدن سرمایه در داراییهای ناکارآمد میشود.
۳. رفتار گلهای (Herd Behavior)
در شرایطی که بازار روند مشخصی ندارد، افراد تمایل دارند از تصمیم جمع پیروی کنند. رفتار گلهای، یکی از عوامل اصلی ایجاد حبابهای قیمتی در بازارهایی چون رمزارز و مسکن است. در سال ۲۰۲۱، دادههای CoinDesk نشان داد که بیش از ۴۰٪ از ورودهای جدید به بیتکوین تنها به دلیل ترس از عقبماندن (FOMO) بوده است.
۴. توهم کنترل (Illusion of Control)
سرمایهگذاران تصور میکنند با دانستن چند شاخص یا نمودار، قادر به کنترل نتیجه سرمایهگذاری هستند. در واقع، آنها اثر عوامل تصادفی را نادیده میگیرند. این خطا، بهویژه در بازارهای پرنوسان مانند فارکس که متغیرهای کلان جهانی نقش تعیینکننده دارند، بسیار خطرناک است.
۵. در دسترس بودن اطلاعات (Availability Bias)
افراد معمولاً بر اساس اطلاعاتی تصمیم میگیرند که در ذهنشان آسانتر قابل یادآوری است، نه لزوماً مهمترین دادهها. برای مثال، خبری در Reuters درباره رشد قیمت طلا ممکن است موجب تصمیمهای هیجانی برای خرید شود، در حالی که شاخص دلار و بازده اوراق خزانهداری مسیر معکوسی را نشان میدهند.
۶. سوگیری تأییدی (Confirmation Bias)
سرمایهگذاران تمایل دارند فقط اطلاعاتی را بپذیرند که فرضیات خودشان را تأیید کند. این پدیده در شبکههای اجتماعی مالی نیز تشدید میشود؛ چرا که کاربران تنها صفحاتی را دنبال میکنند که با دیدگاهشان همسو است.
۷. لنگر ذهنی (Anchoring)
وقتی عدد یا قیمت اولیهای در ذهن شکل میگیرد، تمام تصمیمهای بعدی حول همان عدد میچرخد. برای مثال، اگر سرمایهگذار سهمی را در قیمت ۱۰۰ هزار ریال خریده باشد، ممکن است آن را تا مدت طولانی نگه دارد تا دوباره به همان سطح برسد؛ حتی اگر شرایط بنیادی سهم تغییر کرده باشد.
۸. اثر اخیر (Recency Effect)
سرمایهگذاران به دادههای جدید وزن بیشازحد میدهند و دادههای بلندمدت را نادیده میگیرند. این رفتار در دورههایی که بازار بهطور ناگهانی صعود یا سقوط میکند، منجر به تصمیمهای هیجانی میشود.
۹. خودانتسابی (Self-Attribution Bias)
وقتی سود میکنند، آن را نتیجه مهارت خود میدانند، اما وقتی زیان میبینند، تقصیر را گردن بازار میاندازند. این الگوی ذهنی مانع از یادگیری و اصلاح رفتار در بلندمدت میشود.
۱۰. خطای نمایندگی (Representativeness Bias)
سرمایهگذاران گاهی تصور میکنند چون یک سهم یا ارز در گذشته عملکرد خوبی داشته، در آینده نیز همین روند را ادامه خواهد داد. دادههای Bloomberg و Boursenews بارها نشان دادهاند که چنین فرضی، یکی از دلایل اصلی تشکیل حباب در صنایع پیشرو (بهویژه در بازار ایران) بوده است.
بخش دوم: تحلیل روندها و دادههای رفتاری
بررسی دادههای تحلیلی از IMF و OECD Behavioral Insights نشان میدهد که در دههی اخیر، نقش خطاهای ذهنی در تصمیمگیری سرمایهگذاران بهویژه با گسترش پلتفرمهای معاملاتی آنلاین افزایش یافته است.
تحقیقات روی کاربران Robinhood در آمریکا نشان داد که تصمیمهای هیجانی معاملهگران خرد، در بسیاری از موارد با نوسانهای کوتاهمدت بازار همزمان بوده و منجر به زیان جمعی شده است.
در ایران نیز، تحلیل دادههای معاملاتی بورس تهران (بر اساس گزارشهای سازمان بورس) نشان میدهد که در سال ۱۳۹۹، بیش از ۷۰ درصد معاملات حقیقیها در ۲۰ نماد خاص متمرکز بوده است؛ نشانهای از رفتار گلهای و تمرکز سرمایه در سهمهای پر سر و صدا.
در بازار رمزارزها، دادههای CoinMarketCap حاکی از آن است که بیش از ۸۰٪ از سرمایهگذاران تازهوارد در سال ۲۰۲۱، رمزارزهایی را خریدند که در هفتهی گذشته رشد کرده بودند، نه بر اساس ارزش بنیادی پروژه. این یعنی تصمیمگیری بر مبنای هیجان، نه تحلیل.
بخش سوم: تأثیر خطاهای ذهنی بر بازارهای مختلف
بازار سرمایه ایران
رفتار هیجانی سرمایهگذاران حقیقی در بورس تهران باعث شده است تا شاخص کل، در دورههایی کوتاه، رشدهای چشمگیر و سپس اصلاحهای عمیق را تجربه کند. نبود آموزش کافی در حوزه اقتصاد رفتاری و کمبود تحلیل دادهمحور، از عوامل تکرار این چرخه است.
بازار فارکس و اقتصاد جهانی
در بازار جهانی ارز، تصمیمهای احساسی معمولاً در قالب واکنشهای بیشازحد (Overreaction) به دادههای اقتصادی یا اظهارات بانکهای مرکزی مشاهده میشود. برای مثال، پس از اعلام تصمیم فدرال رزرو درباره نرخ بهره، بسیاری از معاملهگران خرد، بدون بررسی دادههای اشتغال یا تورم، موقعیتهای خرید یا فروش افراطی باز میکنند.
بازار رمزارزها
بازار رمزارزها بستر بارزی برای مطالعه رفتار جمعی است. طبق گزارش CoinDesk، ۶۵٪ از سرمایهگذاران تازهوارد در سال ۲۰۲۲، بدون بررسی وایتپیپر پروژه یا کاربرد توکن، صرفاً بر اساس روند شبکههای اجتماعی اقدام به خرید کردهاند. نتیجه آن سقوط ارزش دهها پروژه در دورهی اصلاح بازار بود.
بخش پایانی: راهکارهای کاهش خطاهای ذهنی
۱. تدوین استراتژی مکتوب: داشتن طرح مشخص ورود و خروج از سرمایهگذاری، مانع تصمیمهای احساسی میشود.
۲. تحلیل داده بهجای شایعه: تکیه بر دادههای معتبر از منابعی مانند Reuters یا Investing، دقت تصمیمها را افزایش میدهد.
۳. تنوعسازی سبد سرمایهگذاری: کاهش تمرکز سرمایه در یک دارایی، فشار روانی ناشی از نوسانات را میکاهد.
۴. مشاوره حرفهای: همکاری با تحلیلگران یا مشاوران مالی مستقل میتواند از تکرار بسیاری از خطاهای ذهنی جلوگیری کند.
۵. آموزش اقتصاد رفتاری: شناخت سازوکار ذهنی تصمیمگیری، پایهی رفتار حرفهای در بازار است.
📊 دیدگاه تحلیلی تیم Ofinance
درک رفتار ذهنی سرمایهگذار، به اندازه تحلیل ترازنامه یا نمودار اهمیت دارد. سرمایهگذاری موفق نهفقط بر داده، بلکه بر «انضباط فکری» استوار است.
تیم Ofinance معتقد است که آینده بازارهای مالی متعلق به افرادی است که میان داده، منطق و روان خود تعادل برقرار میکنند.
